TCCS - Để có thể phát triển nhanh, bền vững đất nước, quản lý phát triển xã hội một cách hợp lý, có hiệu quả, Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương nhận diện rõ và xây dựng cơ chế phù hợp, bảo đảm xử lý hài hòa mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội. Trong quá trình ấy, yêu cầu cấp thiết đặt ra hiện nay, cả về lý luận lẫn thực tiễn, là cần nghiên cứu một cách có hệ thống, nhận diện rõ mối quan hệ ba bên giữa Nhà nước, thị trường và xã hội ở Việt Nam hiện nay, tạo cơ sở khoa học cho những biện pháp xử lý hài hòa, phát huy được những mặt tích cực của mối quan hệ này và phòng, tránh được những hệ lụy tiêu cực phái sinh.
| Để có thể phát triển nhanh, bền vững đất nước, quản lý phát triển xã hội một cách hợp lý, có hiệu quả cần nhận diện rõ và xây dựng cơ chế phù hợp, bảo đảm xử lý hài hòa mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội (Trong ảnh: Ủy viên Bộ Chính trị, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc thị sát công trình xây dựng tuyến đường sắt đô thị số 1 (metro số 1 Bến Thành - Suối Tiên)_Nguồn: baochinhphu.vn |
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội (bổ sung, phát
triển năm 2011) lần đầu tiên xác định phải đặc biệt chú trọng nắm vững và giải
quyết tốt các mối quan hệ lớn, gồm:
Quan hệ giữa đổi mới, ổn định và phát triển; giữa đổi mới kinh tế và đổi mới
chính trị; giữa kinh tế thị trường và định hướng xã hội chủ nghĩa; giữa phát
triển lực lượng sản xuất và xây dựng, hoàn thiện từng bước quan hệ sản xuất xã
hội chủ nghĩa; giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa, thực hiện tiến
bộ và công bằng xã hội; giữa xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc xã hội
chủ nghĩa; giữa độc lập, tự chủ và hội nhập quốc tế; giữa Đảng lãnh đạo, Nhà
nước quản lý, nhân dân làm chủ.
Tổng kết thực tiễn và phát triển lý luận về thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Đại hội XII của Đảng điều chỉnh mối quan hệ
“giữa kinh tế thị trường và định hướng xã hội chủ nghĩa” thành quan hệ “giữa tuân theo các quy luật thị trường và bảo
đảm định hướng xã hội chủ nghĩa”.
Cùng với đó, Đảng ta đã bổ sung mối quan hệ “giữa
Nhà nước và thị trường” thành mối quan hệ “giữa
Nhà nước, thị trường và xã hội”, chính thức coi đây là mối quan hệ lớn thứ chín trong
những mối quan hệ lớn cần được nhận diện, nghiên cứu có hệ thống trên bình diện
lý luận trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở nước ta hiện nay. Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng, cơ chế tác động, mối quan hệ giữa Nhà nước với xã hội, giữa
thị trường với xã hội hay quan hệ ba bên giữa ba chủ thể này ở Việt Nam lại khá
phức tạp, là vấn đề khoa học mới mẻ, chưa được nghiên cứu
chuyên sâu.
Mối
quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội là mối quan hệ lớn, cơ bản, đòi hỏi
phải giải quyết hài hòa trong tiến trình phát triển kinh tế - xã hội và giải
quyết tốt mối quan hệ này cũng chính là góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát
triển nhanh, bền vững; đưa nước ta trở thành một nước công nghiệp hiện đại,
phát triển, có thu nhập cao theo định hướng xã hội chủ nghĩa vào giữa thế kỷ
XXI. Nhận thức ngày càng rõ hơn về vị trí, vai trò và ý nghĩa của mối quan hệ
này, Đảng ta nhấn mạnh đến tính cấp thiết của việc nhận diện, nhận thức lại cơ
cấu, chức năng để xử lý hài hòa mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội
trong điều kiện mới. Hội nghị Trung ương 5 khóa XII yêu cầu: “Xác
định rõ và thực hiện đúng vị trí, vai trò, chức năng và mối quan hệ của Nhà
nước, thị trường và xã hội phù hợp với kinh tế thị trường; bảo đảm định hướng
xã hội chủ nghĩa; tăng cường và giữ vững vai trò lãnh đạo của Đảng”(1).
Đánh giá chung về 10 năm thực hiện Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá
độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011), 10 năm thực
hiện Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2011 - 2030, 30 năm thực hiện Cương lĩnh 1991, 35 năm thực hiện công cuộc
đổi mới, dự thảo các văn kiện trình Đại hội XIII của Đảng nhận định: “Về nhận thức lý luận, mục tiêu, đặc trưng,
những phương hướng cơ bản và những quan hệ lớn mang tính quy luật trong quá
trình xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc tiếp tục được bổ sung, cụ thể
hóa, phát triển với những nhận thức quan trọng…; đổi mới phương thức vận hành
của Nhà nước theo hướng hoàn thiện thể chế, phát huy dân chủ, bảo đảm quyền làm
chủ của nhân dân; hoàn thiện mô hình tổ chức của Nhà nước,… coi trọng kiểm soát
quyền lực nhà nước; giải quyết mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và xã hội,
quan hệ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người dân”(2).
Đồng thời, dự kiến bổ sung thêm mối quan hệ giữa thực hành dân chủ và tăng
cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội là mối quan hệ thứ mười và lưu ý trong
nhận thức và giải quyết các quan hệ lớn, cần chú trọng hơn đến bảo đảm định
hướng xã hội chủ nghĩa; xây dựng, hoàn thiện từng bước quan hệ sản xuất tiến
bộ, phù hợp; phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ
môi trường; bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa; giữ vững độc lập, tự chủ và phát
huy quyền làm chủ của nhân dân.
Nhận
thức bước đầu về mối quan hệ ba bên giữa Nhà nước, thị trường và xã hội
Trên thực tế, mối quan hệ ba bên giữa
Nhà nước, thị trường và xã hội ở Việt Nam hiện nay là
mối quan hệ bất đối xứng, được quản lý, xây dựng, hoàn thiện nhằm góp
phần phát triển nhanh, bền vững đất nước. Có
quan điểm cho rằng, mối quan hệ ba bên này là mối quan hệ ba bên đồng đẳng, cân
bằng, ngang bằng theo kiểu “chủ nghĩa bình quân” và sơ đồ hóa thành một tam
giác cân. Quan niệm về mối quan hệ ba bên đều nhau như vậy có lẽ là không thực
sự phù hợp cả về mặt lý luận và thực tiễn. Cần thấy rằng, theo cách tiếp cận lý
thuyết hệ thống tổng quát, lý thuyết cấu trúc - chức năng và lý thuyết vị thế -
vai trò xã hội, mối quan hệ ba bên giữa Nhà nước, thị trường và xã hội là mối
quan hệ ba bên bất đối xứng. Bởi
vì, trong mối quan hệ này, Nhà nước có vị trí, vai trò của cả một hệ thống tổ
chức nhà nước gồm các cơ quan nhà nước từ Trung ương đến địa phương để thực
hiện quyền hành pháp, lập pháp và tư pháp, dưới sự lãnh đạo của Đảng và phát
huy quyền làm chủ của nhân dân. Trong khi đó, thị trường chủ yếu có vị trí, vai
trò định hướng, quy định và điều tiết hành vi, hoạt động trao đổi, mua bán,
giao dịch của các bên tham gia thị trường, trong đó “Nhà nước” dưới hình thức
tổ chức là các cơ quan nhà nước và xã hội dưới hình thức là các công dân,
“người dân” có thể đóng vai người mua, người tiêu dùng và cả người cung cấp
những sản phẩm, hàng hóa, dịch vụ nhất định. Mối quan hệ ba bên bất đối xứng
thể hiện ở chỗ, “xã hội” dưới hình thức biểu hiện cụ thể là “người dân” có vị
trí, vai trò của người làm chủ đất nước, vừa có quyền lực vừa có trách nhiệm
tham gia quản lý xã hội, quản lý phát triển xã hội, thực hiện các quy định của
Hiến pháp, pháp luật và các chính sách của Nhà nước.
| Nhà nước cần vận dụng các quy luật của thị trường và thể chế hóa các quy định để phát huy vai trò làm chủ của nhân dân và khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân phát triển (Trong ảnh: Công nhân trên dây chuyền lắp ráp tại nhà máy ô tô Vinfast ở Hải Phòng)_Ảnh: Tư liệu |
Mối quan hệ ba bên bất đối xứng này được
định hướng phát triển dưới sự quản lý của Nhà nước bằng pháp luật, chính sách,
với sự lãnh đạo của Đảng, sự tham gia của người dân và sự ủng hộ của các doanh
nghiệp, nhất là các doanh nghiệp tư nhân. Điều đặc biệt quan trọng ở đây là,
trong quản lý sự phát triển xã hội, Nhà nước cần vận dụng các quy luật của thị
trường và thể chế hóa các quy định để phát huy vai trò làm chủ của nhân dân và
khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân phát triển; đồng thời, Nhà nước liên tục
đổi mới và hoàn thiện cơ cấu tổ chức, nâng cao năng lực quản lý nhà nước theo
quy luật thị trường và xu thế dân chủ hóa, bảo đảm phát triển nhanh, bền vững
đất nước. Thị trường với các quy luật của nó có thể và cần phải được vận dụng
một cách phù hợp để góp phần phân bổ hợp lý các nguồn lực, nâng cao được chất
lượng và hiệu quả hành vi, hoạt động của các cá nhân, gia đình, nhóm, tổ chức
và cả cơ quan quản lý nhà nước.
Mối
quan hệ ba bên bất đối xứng này phụ thuộc rất nhiều vào vị trí, vai trò của Nhà
nước, thị trường và xã hội và chịu ảnh hưởng bởi các điều kiện kinh tế - xã hội
trong nước và bối cảnh hội nhập ngày càng sâu rộng của Việt Nam với thế giới.
“Nhà
nước” - vị trí, vai trò và giới hạn
Khái
niệm “Nhà nước”: Theo
nghĩa chung nhất, nhà nước là một thiết chế quyền lực đặc biệt được thiết lập
trong phạm vi lãnh thổ nhất định để duy trì trật tự xã hội và thực thi chủ
quyền quốc gia; có bộ máy cai trị và quản lý xã hội; có quyền ban hành luật
pháp, thu thuế, xét xử. Nhà nước tồn tại, hoạt động dựa trên quyền lực nhà
nước, bản chất của nó chính là quyền lực chính trị được biểu hiện dưới hình
thức quyền lực công. Nguồn gốc của quyền lực nhà nước là do dân ủy quyền. Tuy
nhiên, nhân dân không ủy quyền toàn bộ quyền lực của mình cho nhà nước, mà chỉ
ủy quyền cho nhà nước những việc mà nhân dân không thể tự mình làm được, giữ
lại cho mình những quyền có thể làm tốt hơn nhà nước để tự quản cuộc sống và
thực hiện kiểm soát quyền lực nhà nước từ bên ngoài xã hội sau khi đã ủy quyền.
Ở Việt Nam hiện nay, theo nghĩa rộng, Nhà nước là Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa, của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân. Theo nghĩa hẹp, Nhà nước là hệ thống các cơ
quan chính phủ và các cơ quan chính quyền địa phương các cấp thực hiện quyền
hành pháp. Theo nghĩa hẹp này, các cơ quan nhà nước từ Trung ương đến địa phương
có khả năng cụ thể hóa các đặc điểm của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
trong quản lý sự phát triển xã hội.
Tuy nhiên, ở đây, cần phải “bóc tách” và
nhận diện rõ hơn các phương diện khác nhau của Nhà nước: 1- Là chủ thể quản lý
có quyền ban hành luật pháp, thể chế, chính sách và sử dụng các công cụ, nguồn
lực để can thiệp vào thị trường và xã hội; 2- Là chủ thể trên thị trường thực
hiện các hoạt động đầu tư, kinh doanh vốn nhà nước, phải bình đẳng trước pháp
luật, cạnh tranh bình đẳng trên thị trường; 3- Là nhà đầu tư công, nguồn lực
nhà nước được đầu tư, phân bổ không chỉ theo chiến lược, kế hoạch, quy hoạch mà
còn phải theo cơ chế thị trường để dẫn dắt đầu tư tư nhân, tối đa hóa hiệu quả,
nhất là đầu tư phát triển các dịch vụ công ích, dịch vụ sự nghiệp công; 4- Là
đối tác của doanh nghiệp trong các hợp đồng đối tác công tư, các đại diện của
nhà nước phải có pháp nhân công đủ thẩm quyền để đàm phán, ký kết và đặt mình
bình đẳng với doanh nghiệp, nếu sai phạm hợp đồng đều phải chấp nhận tranh tụng
và chấp hành phán quyết công bằng của tòa án; 5- Là “hộ tiêu dùng” lớn nhất,
mua sắm của Chính phủ cũng phải vận dụng các nguyên tắc cạnh tranh của thị
trường, bảo đảm quyền tiếp cận của tư nhân, các tổ chức xã hội đối với các gói
đấu thầu mua sắm công, các đơn đặt hàng cung ứng dịch vụ công; 6- Là trọng tài
phân xử các tranh chấp trên thị trường và xã hội, cơ quan tư pháp phải thật sự
độc lập, công tâm, minh bạch, đề cao công lý.
Vị
trí và vai trò của Nhà nước trong mối quan hệ ba bên: Xuất phát từ nội hàm khái niệm “Nhà
nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa”, có thể thấy, Nhà nước luôn đứng ở vị trí tầm
cao để thực hiện quyền quản lý nhà nước đối với sự phát triển của đất nước,
trong đó có sự tham gia của “thị trường” và “xã hội” và nhiều thành phần khác.
Nhà nước có vị trí và vai trò thực hiện quyền lực nhà nước thống nhất đối với
thị trường, xã hội và mối quan hệ giữa thị trường và xã hội bảo đảm đất nước
phát triển nhanh, bền vững. Trong mối quan hệ ba bên này, cả thị trường và xã
hội đều không thực hiện quyền lực nhà nước và có vị trí, vai trò khác hẳn và do
vậy, khó có thể ngang bằng, cân bằng khi so sánh với Nhà nước.
Giới
hạn và “khiếm khuyết” của nhà nước: 1- Thể chế, chính sách
thiên vị vẫn thường xảy ra khi nhà nước chịu tác động bởi “nhóm trục
lợi” hướng lái chính sách để giành lợi ích cho nhóm này mà hy sinh lợi ích của
nhóm khác; 2- Phân bổ nguồn lực vụ lợi vẫn
xảy ra đối với những nhà nước không thật sự tôn trọng quy luật của kinh tế thị
trường trong phân bổ nguồn lực, sử dụng thô bạo quyền lực nhà nước khi phân bổ
nguồn lực; 3- Đặc quyền, đặc lợi và
tham nhũng là khuyết tật bẩm sinh của mọi nhà nước, nhưng nhìn chung,
các nhà nước sở hữu và nắm quá nhiều quyền hành phân bổ nguồn lực thì tình
trạng đặc quyền, đặc lợi, tham nhũng sẽ nghiêm trọng hơn; 4 - Tính khó lường phản ứng của thị trường.
Thông tin về tình hình thị trường, tương tác trên thị trường và diễn biến thị
trường rất khó lường để Nhà nước có thể ra quyết định được kịp thời và sát hợp;
5- Nhà nước khó thỏa mãn nhu cầu xã hội rất đa dạng, cụ thể
của các cộng đồng xã hội vi mô. Do giới hạn thông tin và nguồn lực nên Nhà
nước chỉ tập trung cho những nhu cầu cơ bản, thiết yếu, còn không ít nhu cầu đa
dạng, cụ thể, trực tiếp, thậm chí là “sát sườn” của người dân lại dễ bị “bỏ
sót”, nhất là với các tầng lớp yếu thế.
“Thị
trường” - vị trí và vai trò; một số đặc điểm, biến
đổi mới và “khuyết tật”
Khái
niệm “thị trường”:
Theo nghĩa chung nhất, thị trường là nơi diễn ra quan hệ trao đổi, mua bán hàng
hóa, dịch vụ. Bản thân khái niệm “thị trường” (Market) đã trải qua một quá
trình nhận thức lâu dài từ nhận thức trực quan, sinh động đến tư duy trừu tượng
và trở lại vận dụng trong thực tiễn quản lý sự phát triển xã hội. Một cách trực
quan, thị trường như một cái chợ, một cửa hàng, một siêu thị, là nơi diễn ra
các hoạt động trao đổi, mua bán các sản phẩm hàng hóa và dịch vụ. Một cách trừu
tượng, thị trường là hệ thống các thể chế, cơ chế, cấu trúc, quá trình, quan hệ
xã hội, mà thông qua đó, các bên liên quan tham gia, tiến hành hoạt động trao
đổi, mua bán và giao dịch.
Mua bán hàng hóa tại Trung tâm thương mại (Ảnh: Tư liệu)
Cơ chế thị trường: là quá trình tương tác giữa các chủ thể kinh tế để hình thành
giá cả, phân bổ nguồn lực, xác định khối lượng và cơ cấu sản xuất. Cơ chế thị
trường là cách tự phân bổ nguồn lực một cách tối ưu, với giá là trục xoay của
thị trường phát tín hiệu; trên cơ sở đó, nhà sản xuất đưa ra quyết định đầu tư,
sản xuất, kinh doanh.
Các
quy luật của thị trường:
Với nghĩa là hệ thống các thể chế, thị trường là hệ thống các quy luật có khả
năng định hướng, điều chỉnh hành vi, hoạt động của các bên tham gia thị trường.
Quy luật thị trường là mối quan hệ phổ biến nảy sinh và thể hiện một cách khách
quan không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của con người. Các quy luật này quy
định, chi phối hành vi, hoạt động của người mua và người bán, buộc những người
này phải tuân thủ nếu không sẽ bị loại khỏi thị trường hoặc bị thị trường trừng
phạt một cách phù hợp. Cần nhận thức rõ hơn một số quy luật cơ bản của thị
trường là quy luật giá trị, quy luật cung - cầu, quy luật giá trị thặng dư, quy
luật cạnh tranh và cho dù dưới bất kỳ hình thức biểu hiện nào thì thị
trường, với các quy luật tự nhiên của nó, luôn có khả năng định hướng, quy định
và điều chỉnh hành vi, hoạt động của người mua và người bán tham gia thị trường
để trao đổi, mua bán và giao dịch đối với các hàng hóa, dịch vụ nhất định.
Đặc điểm và những biến
đổi mới:
Các loại thị trường hiện đại đều có chung một số đặc điểm và những biến đổi mới
có thể làm thay đổi cách nhìn nhận, đánh giá và ứng phó đối với thị trường. Thứ nhất, thị trường hiện đại lấy đồng tiền
làm vật trung gian để định giá và trao đổi, theo đó bên bán cung cấp hàng hóa,
dịch vụ và nhận lại số tiền theo giá trị trao đổi từ bên mua. Thứ hai, trong thị trường hiện đại, nhiều
loại hàng hóa, dịch vụ mới xuất hiện và chiếm vị trí trung tâm thúc đẩy phát
triển kinh tế và phát triển xã hội. Đó là sức lao động trở thành hàng hóa và
thị trường lao động, việc làm trở thành một loại thị trường có vị trí và vai
trò ngày càng quan trọng đối với các hoạt động sản xuất, kinh doanh và các hoạt
động giáo dục, đào tạo của xã hội. Đồng thời, đồng tiền cũng trở thành một loại
hàng hóa dưới hình thức “tư bản tài chính”, “vốn tài chính” và gắn liền với nó
là các dịch vụ tài chính, ngân hàng và thị trường vốn, thị trường tài chính,
tín dụng xuất hiện và phát triển rất mạnh trong xã hội hiện đại. Thứ ba, với sự xuất hiện các tiến bộ khoa
học, công nghệ, nhất là công nghệ truyền thông hiện đại, như máy tính nối mạng,
Internet, điện thoại thông minh… dẫn tới nhiều hình thức giao dịch mới cũng
xuất hiện trên thị trường và tương ứng, có nhiều loại thị trường giao dịch mới
xuất hiện và chi phối hoạt động của mọi thành viên trong xã hội, bao gồm cả các
cơ quan nhà nước và người dân. Ví dụ, trong xã hội hiện nay đã xuất hiện và vận
hành “chính phủ điện tử”; trong đó, một phần các dịch vụ công được thực hiện thông
qua hệ thống các máy móc thiết bị điện tử nối mạng làm tăng hiệu quả quản lý,
chất lượng phục vụ và sự hài lòng đối với người sử dụng và các bên liên quan. Thứ tư, bất kỳ một sự biến đổi nào của thị
trường đều ảnh hưởng nhiều chiều đến toàn bộ hệ thống các thị trường và ảnh
hưởng lan tỏa đến sản xuất, kinh doanh và các lĩnh vực khác của đời sống xã
hội. Do vậy, điều quan trọng và cần thiết đối với lãnh đạo, quản lý xã hội là
phải kịp thời nắm bắt những biến đổi của thị trường để phát huy những ảnh hưởng
tích cực thúc đẩy phát triển xã hội và kiểm soát những biến đổi tiêu cực cản
trở sự phát triển xã hội. Thứ năm, trong
nền kinh tế thị trường hiện đại, chi phối hành vi kinh doanh của các chủ thể
trên thị trường không chỉ là lợi nhuận
mà cả giá trị xã hội, các lợi ích công cộng được tiêu chuẩn hóa trong
cam kết đầu tư (như tiêu chuẩn môi trường, tiêu chuẩn nhân quyền, quyền công
đoàn của người lao động…); mọi tranh chấp trên thị trường được ứng xử một cách
văn minh qua phân xử và phán quyết của toà án; tính tự phát của thị trường,
xung đột lợi ích giữa người tiêu dùng với người sản xuất được giảm thiểu thông
qua điều tiết của các hiệp hội ngành nghề, cân bằng thông tin giữa các tổ chức
xã hội đại diện cho lợi ích người tiêu dùng và người sản xuất.
Vị trí và vai trò của
thị trường trong mối quan hệ ba bên: Theo nghĩa hẹp, “thị trường” có thể được nghiên cứu, khảo sát
thông qua khái niệm “doanh nghiệp tư nhân”, bởi lẽ đây là một chủ thể tiêu
biểu, điển hình của thị trường. Tất cả quy luật của thị trường đều có thể biểu
hiện và hoạt động thông qua doanh nghiệp; cụ thể, doanh nghiệp luôn phải cạnh
tranh để sản xuất, lưu thông và bán hàng hóa trên thị trường đáp ứng nhu cầu
của xã hội với chi phí thấp nhất có thể để tạo được giá trị thặng dư nhiều nhất
có thể. Như vậy, trong quan hệ ba bên, thị trường - cụ thể ở đây là doanh
nghiệp - có vị trí, vai trò của người sản xuất, kinh doanh, người bán các sản
phẩm, hàng hóa và dịch vụ cho Nhà nước và “xã hội”. Trong mối quan hệ ba bên
này, thị trường có vị trí bình đẳng như “xã hội” thể hiện ở việc doanh nghiệp
chịu sự quản lý nhà nước của các cơ quan nhà nước và đồng thời, phải tuân thủ
pháp luật và thực hiện chính sách của Nhà nước. Nhưng do Nhà nước và “xã hội”
đồng thời lại có thể đóng vai “người tiêu dùng” và “người mua”, nên thị trường
cần phải coi Nhà nước và “xã hội” như khách hàng, như “Thượng đế” để có thể
phục vụ tốt nhất nhằm bán được hàng hóa, dịch vụ và đổi lại là sẽ thu được tiền
bán với mức sinh lời nhiều nhất có thể. Tuy nhiên, so với “xã hội”, Nhà nước
luôn có vị trí và vai trò của “khách hàng lớn nhất”, có thể mua với lượng hàng
lớn và trả những khoản tiền khổng lồ nên thị trường phải đặc biệt coi trọng vị khách hàng đặc biệt này. Trong khi đó,
“xã hội” luôn có vị trí, vai trò của khách
hàng thường xuyên đòi hỏi các doanh nghiệp phải xây dựng và duy trì
chiến lược bán hàng, chiến lược phục vụ phù hợp với vị “khách hàng thường
xuyên” đó.
Bốc xếp sản phẩm phân bón Cà Mau đưa ra thị trường tiêu thụ (Ảnh: Tư liệu)
Mặt trái và “khuyết tật” của thị trường:
1- Các thế lực
có lợi thế trên thị trường thường tìm cách tối đa hóa lợi nhuận bằng cách hướng
lái chính sách của Nhà nước, giành lấy các cơ hội tiếp cận thông tin và nguồn
lực có lợi, hình thành nên “nhóm trục
lợi”, đe dọa đến lợi ích của các lực lượng ít có lợi thế hoặc các nhóm yếu
thế trong xã hội; 2- Doanh nghiệp thường chỉ quan tâm đến những ai có khả năng
thanh toán, chỉ theo đuổi và làm cái gì
có lợi nhuận, mà thường ít chú ý đến các hàng hóa công cộng, lợi ích công
cộng (khi ít hoặc không đem lại lợi nhuận); 3- Kinh tế thị trường lấy phân bổ
kết quả sản xuất theo lao động, theo vốn đóng góp, gây nên tình trạng phân cực giàu nghèo, bất bình đẳng xã
hội, nhất là tình trạng nghèo của những người không có cơ hội tiếp cận
nguồn lực, người gặp rủi ro, có hoàn cảnh khó khăn đặc biệt; 4- Tìm kiếm, tối
đa hóa lợi nhuận nên doanh nghiệp thường có thiên hướng hy sinh các lợi ích công cộng, thậm chí có
doanh nghiệp còn chấp nhận cả những
việc làm suy đồi đạo đức (như hy sinh môi trường, sức khỏe của người
tiêu dùng, làm hàng giả, hàng kém chất lượng…); 5- Tính tự phát của kinh tế thị
trường gây các cuộc khủng hoảng chu kỳ
hoặc suy thoái, gây ra các hệ lụy khôn lường cả về kinh tế và xã hội.
“Xã hội” - vị trí, vai trò
và những hạn chế
Khái
niệm “xã hội”: Theo nghĩa rộng, xã hội là xã hội Việt Nam đang được xây dựng nhằm mục tiêu
“dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Theo nghĩa rộng của xã
hội, Nhà nước là một trong các thành phần tạo nên xã hội. Tuy nhiên, xã hội
theo nghĩa rộng này chưa cho thấy rõ “thị trường”, mà thị trường chỉ thể hiện
đặc biệt rõ trong quá trình xây dựng “nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa”. Như vậy, theo nghĩa rộng, khái niệm “xã hội” được dùng để chỉ hệ
thống xã hội với các thành phần, cấu trúc, các mối quan hệ xã hội phức tạp.
Theo
nghĩa hẹp, “xã hội”
được hiểu là “khu vực thứ ba” nằm cạnh Nhà nước và thị trường, gồm các giai
tầng, cộng đồng (gồm cả gia đình), nhóm xã hội, được tập hợp thông qua các tổ
chức xã hội hình thành một cách tự nguyện dựa trên các nguyên lý lợi ích (hiệp
hội ngành nghề), nghề nghiệp (tổ chức xã hội nghề nghiệp), địa vực (làng/bản),
huyết thống - hôn nhân (dòng họ, gia đình), đức tin (tôn giáo), nhân đạo, hữu
nghị, sở thích…
Tổ
chức xã hội: Là
thiết chế tập hợp hội viên theo nguyên tắc tự nguyện, tự lập, tự dưỡng, hoạt
động phi quyền lực chính trị, phi lợi nhuận, dựa vào các thể chế xã hội thành
văn hoặc bất thành văn, theo đuổi giá trị xã hội và lợi ích của giai tầng, cộng
đồng, nhóm xã hội nhất định. Khác với Nhà nước sử dụng biện pháp hành chính,
doanh nghiệp lấy lợi nhuận làm động lực, thì các tổ chức xã hội hướng dẫn hành
vi của thành viên dựa trên các giá trị xã hội. Tổ chức xã hội vừa là một cơ sở
xã hội của Nhà nước; vừa là thiết chế bảo vệ, thúc đẩy quyền lợi chính đáng,
hợp pháp của thành viên; vừa là khách hàng của doanh nghiệp tham gia trên thị
trường. Động lực của các tổ chức xã hội là giá trị xã hội và lợi ích chính đáng
của mỗi giai tầng, cộng đồng, nhóm xã hội rất đa dạng.
Vị
trí và vai trò của xã hội:
Như đã phân tích, mối quan hệ ba bên giữa Nhà nước, thị trường và xã hội là mối
quan hệ ba bên bất đối xứng. Tính chất bất đối xứng này thể hiện rõ qua việc xã
hội (theo nghĩa rộng) có thành phần là Nhà nước và đòi hỏi Nhà nước phải trở
thành Nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, do Đảng Cộng sản lãnh
đạo.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy, Nhà nước
luôn gặp giới hạn và không phải lúc nào cũng đem lại lợi ích tối đa cho tất
thảy người dân, nhất là những người yếu thế;… vì vậy, các tổ chức xã hội là cơ chế
bổ sung cho những giới hạn của Nhà nước đối với các “vùng trung gian”, “vùng
lõm” nhằm bảo đảm cân bằng lợi ích giữa các giai tầng, cộng đồng, nhóm xã hội.
| Nhà nước pháp quyền, dân chủ thường lấy lợi ích công cộng làm mục tiêu cao nhất cho tổ chức và hoạt động của mình (Trong ảnh: Thăm khám bệnh cho đồng bào dân tộc thiểu số ở tỉnh Sơn La)_Ảnh: Tư liệu |
Trong mối quan hệ ba bên bất đối xứng
đang được xây dựng, nhân tố xã hội (“xã hội” theo nghĩa hẹp) là người dân đóng
vai trò làm chủ xã hội lớn, tham gia quản lý nhà nước, xây dựng Nhà nước pháp
quyền xã hội chủ nghĩa; sống và làm việc theo Hiến pháp và pháp luật của Nhà
nước. Đồng thời, xã hội theo nghĩa hẹp, cụ thể là những người dân, có vị thế, vai
trò của chủ thể xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và
bị quy định bởi trình độ, điều kiện kinh tế thị trường cụ thể. Mục tiêu của
phát triển xã hội theo cả nghĩa rộng và nghĩa hẹp là phát triển con người;
trong đó, thị trường có thể tạo ra động lực, cơ chế thúc đẩy tăng trưởng kinh
tế tạo các điều kiện và nguồn lực vật chất cho phát triển xã hội. Nhà nước quản
lý mối quan hệ ba bên giữa Nhà nước, thị trường và xã hội bằng pháp luật, chính
sách nhằm bảo đảm phát triển xã hội hài hòa, bền vững.
Những
hạn chế cơ bản của “xã hội”: 1- Các giai tầng, cộng đồng, nhóm xã hội rất đa
dạng, tính thuần nhất không cao, dễ tạo
ra tình trạng phân tán, cát cứ, tản mát, vô chính phủ, nếu thiếu Nhà nước
mạnh và thiếu cơ chế huy động, tập hợp xã hội thống nhất; 2- Các tổ chức
xã hội chỉ quan tâm đến lợi ích cục bộ của thành viên mà ít quan tâm đến lợi ích chung của toàn xã hội,
hình thành nên các nhóm lợi ích đa dạng nhiều khi xung đột nhau hoặc xung đột
với lợi ích chung, gây nên tình trạng
bất cân xứng trong xã hội, làm tổn hại lợi ích các nhóm xã hội yếu thế; 3-
“Xã hội” thường đề cao thể chế xã hội, cả thành văn và bất thành văn, gắn với
tính tự quản, tự nguyện, dễ tạo ra
những “lệ riêng” xa rời luật pháp, thậm chí phủ nhận luật pháp dưới các
hình thức “bất tuân dân sự”; 4- Hoạt động phi lợi nhuận cũng là khu vực mà
doanh nghiệp dễ lợi dụng tìm cách trốn
thuế, chuyển giá; còn nếu dựa vào hỗ trợ từ ngân sách nhà nước thì lại dễ bị hành chính hóa, làm hạn chế tính tự chủ,
tính đại diện bảo vệ cho quyền lợi hội viên; 5- “Hội chứng đám đông” của “xã hội”
thường gây nên các hệ lụy khó lường cả về kinh tế và chính trị, nhất là hoạt
động mua bán cổ phiếu, bất động sản hay các hành vi có tính đám đông khi bị
kích động chính trị chống đối Nhà nước.
Sự
cần thiết phải bổ khuyết lẫn nhau để mỗi chủ thể trong mối quan hệ ba bên này
phát huy được điểm mạnh và hạn chế được điểm yếu, góp phần thúc đẩy đất nước
phát triển nhanh, hài hòa, bền vững
Nhà nước vừa theo đuổi lợi ích công
cộng, vừa bảo vệ lợi ích của lực lượng chính trị cầm quyền. Nhà nước pháp
quyền, dân chủ thường lấy lợi ích công cộng làm mục tiêu cao nhất cho tổ chức
và hoạt động của mình thông qua tạo lập môi trường cạnh tranh bình đẳng giữa
các chủ thể kinh tế trên thị trường, mở rộng phúc lợi cho người dân, tìm cách
chính đáng hóa lợi ích của lực lượng cầm quyền trong lợi ích xã hội. Tuy vậy,
không phải lúc nào Nhà nước cũng đạt được lợi ích công cộng ở mức lý tưởng, bởi
lẽ Nhà nước luôn gặp giới hạn khi tác động đến “vùng trung gian”, “vùng lõm”,
nhất là trong xử lý mối quan hệ giữa nhóm xã hội có lợi thế và nhóm xã hội bất
lợi thế, giữa vùng thuận lợi và khó khăn, giữa hoạt động kinh doanh theo thị
trường và hoạt động phi thị trường… Vì vậy, các tổ chức xã hội đóng vai trò như
là cơ chế bổ sung cho những giới hạn của Nhà nước đối với các “vùng trung
gian”, “vùng lõm” nhằm bảo đảm cân bằng lợi ích giữa các giai tầng, cộng đồng,
nhóm xã hội.
Trong
nền kinh tế thị trường hiện đại, với tư cách là nhà đầu tư, Nhà nước không chỉ
là nhà quản lý mà còn là đối tác của doanh nghiệp, có vị thế bình đẳng trên thị
trường và bình đẳng trước pháp luật. Nhà nước vận hành trong nền kinh tế thị
trường hiện đại, đầy đủ, hội nhập quốc tế không còn là nhà nước sở hữu, mà thừa
nhận và bảo hộ quyền sở hữu và quyền tài sản của mọi chủ thể khác trong xã hội.
Đó cũng là Nhà nước không cố nắm giữ mọi dịch vụ công mà chủ yếu chuyển sang
kiểm soát chất lượng, sẵn sàng chuyển giao cho tư nhân và xã hội những gì họ
làm tốt hơn Nhà nước(3).
Doanh
nghiệp có xu hướng tối đa hóa lợi nhuận, xu hướng độc quyền, hạn chế cạnh
tranh, hy sinh các lợi ích công cộng, gây nên các ngoại ứng tiêu cực (ô nhiễm
môi trường, phân hóa giàu nghèo, gian lận thương mại…). Để tối đa hóa lợi
nhuận, tiếp cận nguồn lực thuận lợi, doanh nghiệp và một bộ phận quan chức nhà
nước có xu hướng bắt tay hình thành “nhóm trục lợi” hướng lái chính sách, vừa
làm méo mó quy luật thị trường, vừa làm tha hóa Nhà nước, đe dọa đến lợi ích các
nhóm bất lợi thế và yếu thế. Vì vậy, phải cần đến vai trò không thể thiếu của
Nhà nước để tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng cho mọi chủ thể sản xuất, kinh
doanh, chống độc quyền, hạn chế ngoại ứng tiêu cực, phân xử công bằng các tranh
chấp; và cũng cần đến các tổ chức xã hội để cân bằng tiếng nói khi tham gia
hoạch định chính sách giữa nhóm sản xuất và nhóm tiêu dùng, giữa ngành hàng này
với ngành hàng khác…, góp phần kiểm soát quan hệ giữa Nhà nước và doanh nghiệp,
phòng ngừa “nhóm trục lợi” chính sách; tổ chức cung ứng dịch vụ xã hội phi lợi
nhuận để khắc phục khuyết tật của thị trường vốn có thiên hướng chỉ quan tâm tới
tối đa hóa lợi nhuận.
“Xã
hội” có xu hướng theo đuổi các lợi ích cục bộ của giai tầng, cộng đồng, nhóm xã
hội… mà giữa chúng nhiều khi xung đột nhau và cũng xung đột với lợi ích chung
của toàn xã hội. Do đó, nếu thiếu bàn tay của Nhà nước thì sẽ gây nên tình
trạng vô chính phủ, không giải quyết được lợi ích nhóm cục bộ và lợi ích công
cộng; tương tự, nếu thiếu vận dụng nguyên tắc thị trường vào hoạt động quản trị
tổ chức xã hội thì sẽ đẩy các tổ chức rơi vào trạng thái hành chính hóa, thiếu
năng động, thiếu nguồn lực tài chính phục vụ cho mở mang phúc lợi. Có thể nhận
thấy, “xã hội” theo đuổi giá trị xã hội, lấy giá trị văn hóa, đạo đức, nhân văn
làm động lực phát triển, có ý nghĩa cân bằng với Nhà nước vốn dựa vào sức mạnh
của quyền lực chính trị, cân bằng với doanh nghiệp vốn dựa vào sức mạnh của
đồng tiền. Ở đây, “xã hội” dựa vào nhiều trụ cột phát triển nên có thể bảo đảm
sự hài hòa, cân bằng và vấn đề đặt ra là phải có và thực hiện được sự kết hợp
hợp lý giữa sử dụng quyền lực chính trị với quyền lực kinh tế và quyền lực văn
hóa, đạo đức (giá trị xã hội). Vì vậy, cần phát huy mạnh mẽ hơn nữa vai trò của
“xã hội” nhằm bổ sung cho giới hạn của Nhà nước và hạn chế, “khuyết tật” của
thị trường, như hình thành các cơ chế tham gia giám sát, phản biện xã hội trong
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, bảo đảm tiếng nói của các
giai cấp, tầng lớp, nhóm xã hội được chuyển tải một cách cân bằng đến các cơ
quan hoạch định chính sách, tránh để một “nhóm lợi ích” chi phối thông tin “đầu
vào”, gây nên tình trạng bất cân xứng thông tin; tham gia điều tiết quan hệ
cung - cầu trên thị trường thông qua các hiệp hội, liên hiệp hội ngành hàng(4).
Trong
thực tế gần 35 năm đổi mới vừa qua đã xuất hiện sự điều chỉnh, hoán đổi, chuyển
giao trách nhiệm giữa Nhà nước, thị trường và xã hội đối với nhiều nội dung
thuộc lĩnh vực quản lý phát triển xã hội ở Việt Nam. Chẳng hạn như: Khác với
dịch vụ xã hội trước đổi mới do Nhà nước độc quyền cung ứng thì trong nền kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay, dịch vụ xã hội do
nhiều chủ thể đa dạng cung ứng, gồm Nhà nước, tư nhân, tập thể, cộng đồng. Vì
thế, có loại dịch vụ xã hội thuộc sở hữu nhà nước, do Nhà nước lập hệ thống tổ
chức cung ứng, thường gọi là các đơn vị sự nghiệp công lập; có loại dịch vụ xã
hội thuộc sở hữu tư nhân, do tư nhân cung ứng, hoạt động theo nguyên tắc của
thị trường, tối đa hóa lợi nhuận; có loại dịch vụ xã hội thuộc sở hữu tư nhân
hoặc sở hữu tập thể, sở hữu cộng đồng, hoạt động theo nguyên tắc phi lợi nhuận.
Những dịch vụ xã hội hoạt động theo nguyên tắc phi lợi nhuận thường có nguồn
gốc tài sản dịch chuyển từ sở hữu tư nhân thành sở hữu xã hội, sở hữu cộng
đồng, với cơ chế tài chính đặc thù, chất lượng của dịch vụ không hoàn toàn đo
lường được bằng giá cả theo trục xoay của giá thị trường, mà chúng bị điều
chỉnh rất nhiều bởi giá trị đạo đức, nhân văn như trong giáo dục, y tế, trợ
giúp xã hội…
Vì
vậy, trong thời gian tới, Đảng cần tập trung xác định, nhận thức lại rõ ràng và
đầy đủ hơn chức năng của Nhà nước để xây dựng nhà nước quản trị, nhà nước phục
vụ nhân dân; xây dựng, phát triển nền kinh tế thị trường hiện đại, đầy đủ, góp
phần củng cố Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và giải quyết tốt các vấn đề
xã hội; phát huy vai trò của các tổ chức xã hội nhằm bổ sung cho giới hạn của
Nhà nước và hạn chế “khuyết tật” của thị trường; dựa trên các giá trị công lợi,
nhân văn, công bằng, phúc lợi cho người dân…, bởi đó chính là những giá trị
chung và là cơ sở cho hợp tác, đối tác giữa Nhà nước, thị trường và xã hội ở
nước ta.
Về
phương diện thực tiễn, nghiên cứu, nhận diện mối quan hệ giữa Nhà nước, thị
trường và xã hội ở Việt Nam hiện nay phải xuất phát từ thực tiễn phát triển của
Việt Nam, nhằm khắc phục tình trạng tách biệt giữa các chủ thể hiện nay, bảo
đảm kết nối ba chủ thể này thành một phức thể trong quản lý phát triển xã hội,
tránh chồng chéo, phân biệt đối xử; góp phần nâng cao hiệu quả phát triển xã
hội nhanh và bền vững, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong giai đoạn
mới./.
-------------------------
Nguồn: GS, TS. Lê Ngọc Hùng - PGS, TS Nguyễn Chí Hiếu - Trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội.
*
Bài viết là sản phẩm của đề tài cấp quốc gia: “Nghiên cứu mối quan hệ giữa Nhà
nước, thị trường và xã hội trong quản lý phát triển xã hội ở Việt Nam”, Mã số
KX.01.50/16-20, thuộc Chương trình Khoa học và Công nghệ trọng điểm cấp quốc
gia KX.01/16-20
(1)
Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương khóa XII, Văn phòng
Trung ương Đảng, Hà Nội, 2017, tr. 28
(2)
Dự thảo các văn kiện trình Đại hội XIII của Đảng (Tài liệu sử dụng tại đại hội
đảng bộ cấp huyện, cấp tỉnh và tương đương), Hà Nội, tháng 4-2020, tr. 22
(3)
Xem: Nguyễn Chí Hiếu, “Định dạng cơ cấu và nhận thức rõ hơn chức năng, mối quan hệ giữa Nhà nước với thị trường và các
tổ chức xã hội ở nước ta hiện nay”, Tạp chí Lý luận chính trị và Truyền thông,
số tháng 8 - 2020
(4)
Xem: Đoàn Minh Huấn, “Phát huy vai trò của xã hội góp phần bổ sung giới hạn của
Nhà nước và hạn chế khuyết tật của thị trường”, Tạp chí Cộng sản, số 11, 2019
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét